با عرض سلام خدمت عزیزان و پوزش به علت دیر شدن مطالب . ان شا الله خداوند ظاهر و باطن همه ی ما را منور به نور توحید و معرفتش گرداند و تمامی نواقض ملکی و ملکوتی ما را به عین عنایتش شفا و اصلاح نماید . مطلب بعدی در باب مقامات معنوی تقدیم می شود :


اشاراتی به معانی

ممیت نفس: میراننده، هلاک کننده و کشنده نفس اماره.

 

2- اشاراتی از قرآن

1- ما کان لنفس ان تموت الا باذن الله: هیچ کس جز به فرمان خداوند نخواهد مُرد.(آل عمران:  145 )

2-انّ النّفس لاماره بالسوء الّا ما رحم ربّی: همانا نفس به بدی بسیار فرمان می­دهد.مگر پروردگارم بخشایش به من کند.( یوسف: 53)

3-کلّ نفس بما کسبت رهینه: هر نفسی در گرو کارها و دستآورد خویش است.(مدثر: 38)

4-ما اصابک من سیئهٍ فمن نفسک: هر بدی به تو رسد، از نفس خودت می­باشد. (نساء: 79)

5-و ما ظلمونا ولکن کانوا انفسهم یظلمون: آنان بر ما ستم نکردند بلکه بر نفس خویش ستم

روا می­داشتند.(بقره: 57)

6-ان احسنتم احسنتم لانفسکم و إن اسأتم فلها: اگر نیکی کنید به نفس خودتان نیکی کرده اید و اگر بدی کنید به خودتان بدی نموده اید.(اسراء: 7)


3- اشاراتی از احادیث

1- علی (ع): «به فرمان خویش در آورید، نفس خود را، با پیوسته جنگیدن با آنها.» ( غررالحکم 2 /240)

2- علی (ع):« از کوشش در راه اصلاح نفس دست برمدار، زیرا در این راه چیزی جزجدّیت،توراکمک نمی­ کند.» (غررالحکم ح 10365)

3- علی (ع):« هر که نفس خویشتن را ستایش کند، آن را کشته و به هلاکت در آورده است. »( غررالحکم ح 9103)

4- علی (ع) : «از خداوند، در برابر نفس خودم و شما، یاری می­طلبم.» ( نهج البلاغه خطبه 133)

5- علی (ع): « هر که خود را مهذّب نسازد، عادتهای زشت او را رسوا کند.» (غررالحکم 5 /459)

6- علی (ع): «هر که به نقص خود رسیدگی نکند، هوی و هوس بر او چیره گردد و هر که نقص داشته باشد، مرگ برایش بهتر است.» ( امالی صدوق ص 478)

7 -علی (ع):« به نفس هایتان رخصت ندهید که این رخصت دادن ها، شما را به راههای ستمکاران می­برد.»(نهج البلاغه خطبه 86)

8-علی (ع): «به راستی نیرومندترین مردم کسی است که بر ( مهار ) نفس خود نیرومند باشد.» (غررالحکم 3 /365)

9-علی (ع):« کسی که از نفس خود راضی باشد، فریب خورده و کسی که به نفس خود اطمینان داشته باشد، دچار فتنه گردیده است.» ( غررالحکم 2 /76)

10- علی (ع) :« کسی که از نفس خود راضی باشد، پروردگار خویش را به خشم آورده است.» ( غررالحکم 5 /254)

4- نکته ها

*یکی از اسماء الهی« ممیت » است که، در بسیاری موارد می­توان، برای آن مصداق پیدا کرد، مانند: میراندن انسانها یعنی روح از بدن جدا می­شود و شخص می­میرد.

یکی از مصادیق آن: کشتن «نفس اماره» است. چون سالک نمی­تواند، حریف نفسِ خود شود، مجبور است که استمداد بجوید و پناه ببرد و از مالک نفس بخواهد، تا هواها و خواسته های نامشروع نفس را سرکوب کند و بمیراند.

*خداوند، هم «ممیت الاحیاء» است یعنی انسانها را روزی می­میراند و هم «ممیت کلّ شیء» یعنی هر چیزی را روزی به فنا و نابودی و وفات می­کشاند. از آن طرف امیرالمؤمنین (ع) فرمود:  « علم، کُشنده جهل است و جهل، کُشنده زنده هاست» ( غررالحکم 1 /69، 381) و به دهها مصداق دیگر در این زمینه می­توان اشاره نمود.

ولکن از اهم مسائل سلوک نفس کُشی است، که آن با استمداد از حق تعالی و همت و استقامت انجام می­گیرد.

*از آنجایی که نفس اماره (شیطان درون)، آرایشگر است، همانند منافق، چاپلوسی می­کند، و به شیوه دوست صمیمی رفتار می­نماید، تا آن گاه که فریب دهد و جای گیر شود. آن وقت همانند دشمن مسلط می­گردد و با تکبّر، تحکّم می­کند و انسان را به جایگاههای بد در می ­آورد.

اگر زمینه، مساعد و شرایط فراهم باشد، نفس اماره می­خواهد سرکشی کند؛ پس باید در مقام خوار کردن و مبارزه با او برآمد و او را از نافرمانی به اطاعت پذیری در آورد. جنود جهل، قوای نفس اماره هستند و میراندن آنها، کار بسیار سختی است، که به قول پیامبر خدا، این مجاهدت را « جهاد اکبر» نامیدند. مثلاً نفس گاهی بی غیرتی می­کند، زمانی خشم می­گیرد، وقتی دیگر با دست حمله می­کند، بعضی ازمنه، با زبان تندی می­کند یا چشم را به محرّم می­اندازد، و یا گوش را به شنیدن مطالب نادرست و پوچ و سرگرم کننده وادار می­کند.در کلّ باید جلوی این تَک زدن های (حملات ) نفس را با توسل و ذکر و صدقه بگیرد و خویش را نگه بدارد، تا مثلاً خشم فرو نشیند یا زبان از تندی بیفتد. مراقبه، بهترین نگهبان برای نفس اماره است و آنانی که به مقام مراقبه رسیدند، موفق و رستگار هستند.

*قاعده اقبال و ادبار نفس به این معنی است که گاهی نفس (تک زده) هجوم می­آورد و سالک با پاتک زدن باید آن را دور کند.یعنی اِدبار به آن باید کرد، پشت به آن مسئله (مثلاً حسادت) باید کرد. اگر سالک مراقب نباشد، در اقبالِ مسأله ای نادرست، نفس اماره او را به بدترین سرانجام دراندازد.

*یکی از دامهای نفس آن است که: به او اعتماد ­شود، در حالی که سالک از نفس نگذشته باشد، گرفتار او می­شود؛ مخصوصاً زمانی که نفس فقیر است، یعنی عمل نیک و زاد و توشه ندارد که در این شرایط، بیشتر در معرض دامهای نفس واقع شده و کُشتی گرفتن با آن جز مغلوبی نخواهد بود، مگر رحمتی خاص نصیب گردد.

*نفس را وقتی می­شود میراند که هموار و سهل باشد و کارهایی که به او از قوه عاقله و اوامر الهیه گفته می­شود، زود انجام دهد. آنکه نفسش نمی­ میرد، برای آن است که نفسش خشن و تند بوده پیوسته میل به نافرمانی و سرکشی دارد.آنکه نفس خود را مهمل می­گذارد یعنی قانونمندی و مراقبت ندارد، جز زیان کاری چیزی عایدش نمی­شود. چون نمی­میرد خرابکاری اش زیاد شده و در نتیجه قدر و منزلتش پایین می­آید و کارهایش او را خوار می­ گرداند.

*ناخالصی های نفس، از جمله مطالبی است که نباید از آن غافل بود، چطور انسان در معامله غشّ و ناخالصی می­کند و به عوارض و آفات آن معامله، بعداً برخورد می­کند؟ همینطور در نفس هم به معایبی بسیار، برخورد می­کند.

سربلندی نفس، آنوقت است که به تعالی رسد و پاک شده و به مقام مطمئنه رسد که در برابر هر رذیله و خواهشی که از آن برخیزد، با قدرتی که حق تعالی به او داده، در مقابل هیچ کدام سر خم نمی­کند، انگار همه مُرده اند و توان ندارند.

*این اشتباه است که انسان، از نفس خودش توقع و انتظار کار خوب و زیبا داشته باشد، در حالی که به او تغذیه ناصواب رسانده و حال و قوت و قدرتی برعلیه او گرفته است. این تغذیه همان لذات و خوشی های ناصواب است که در پی آن، مهار نفس از دست انسان می­افتد و این سبب شقاوت گردیده و از سعادت دور می­گردد.

*«مسامحه با نفس» عیب بزرگی است که در دراز مدت نمی­توان او را سرکوب کرد، چون سهل انگاری سبب قوت تمرّد و نافرمانی می­گردد. خلاصه آنکه، میراندنِ نفس کار هر کسی نیست، در حالی که هر روز و ساعت، انسان در معرض لشگرکشی جنود جهل می­باشد و تا صفات ملکی، ملکه نشود، از تهاجم در امان نیست. لذا علمای اخلاق محاسبه در شب را، برای حسابرسی و مؤاخذه و بازرسی دستور داده اند. تا سالک مقداری از صعود و نزول نفس را بشناسد و گول وعده و وعیدِ نفس را نخورد، پس بیداری نسبت به نفس لزوم دارد و غفلت از آن خطرناک است.

*امیرالمؤمنین (ع) فرمود: « روزه نفس، به امساک حواس پنج گانه، از همه گناهان و خالی بودن دل، از همه اسباب و وسائل شرّ و بدی است» ( غررالحکم 4 /223 )

*این سالک است که، باید دل و حواس را با مرزبانی و نگهبانی حفظ کند؛ چرا که نفس اماره، جلوه های رنگارنگ دارد سالک وقتی به مقصود خود (کشتن نفس) دست می­یابد که، احوال متغیر و دام و حیله های نفس را بشناسد.

مادرِ بت ها، بتِ نفسِ شماست *** زآنکه آن بت،مار و این بُت، اژدهاست ( مثنوی 1 /772)

همه بت های بیرونی در حکم مار و بُت درونی در حکم اژدهاست، در واقع غرایزی که در درون است، روزبه روز می­خواهند خود را نشان بدهند و سربرون آورند مانند حبّ ذات، تکبر، هوی پرستی، انیّت و...

آن، بُتِ مَنحوت، چون سیلِ سیا *** نفس بُتگر، چشمه پُر آب و را ( مثنوی 1 /776)

بتِ مجسمه ای و تراشیده شده در مَثَل، مانندِ سیل سیاه و گل آلود است که، ممکن است پس از زمانی کوتاه جریان آن قطع شود، ولی نفس اماره، هم بتگر و هم بُت ساز است که مانند چشمه ای همیشه جاری است، خواهش ها و امیالِ ما، که از نفس اماره سرچشمه می­گیرد، همواره بر ما مانندِ سیل سیاه می­تازد؛ پس باید جلوی نفس را از سرچشمه بست.شکستنِ بت تراشیده ظاهری، بسیار آسان است ولی ناچیز شمردن نفس درون، بسیار نابخردانه است.

*همان طوری که، جهنم را درب های گوناگون و درکاتی متعدد است، به تناسب حال، دوزخِ نفس را شئون و اطوار است. لذا هر ساعت و روزی به شکلی در می­آید. اگر درب های دوزخ آخرتی را کسی می­خواهد ببندد، باید با مجاهدت، نفس اماره را بکُشد. این نفس بُتگر، در هر روز و ساعتی مکرها دارد و دام ها سر راه می­نهد و آنقدر توانایی دارد که می­تواند ده ها نمرود و فرعون را در دام بیندازد و غرق کند. این از قدرت شیطانی اوست که فرعون ها می­سازد و هر فرعونی هم هزاران نفر را به خاک و خون می­کشاند و گمراه می­کند و...

موسی و فرعون در هستیِّ توست *** باید این دو خصم را در خویش جُست(مثنوی 3 /1253)

نفس اماره را تعبیر و تمثیل به« فرعون » کردند، که در همه این اقتضا هست. یعنی به قاعده ی حقیقت نوعیه، در همیشه زمان، فرعون ها هستند و فقط باید مراقبت و مواظبت شود که این فرعونیت، در زمانِ ما سربلند نکند، بلکه در مقام سرکوبی و میراندن آن باشیم. این نفس اماره (شیطان درون) و ابلیس ( شیطان بیرونی ) انگار یک صورت بوده اند و هر کدام در زمان خودش، به نوعی خود را نشان داده اند و اگر ما دشمنی در بیرون داریم که ما را گاهی اذیت می­کند و آزار می­دهد، این خیلی مهم نیست، مهم تر از آن، خصم درون و مکار و حیله گری است که از درون، دائم در کمین است و این جهاد اکبر می­خواهد. عده ای در زمان پیامبر به جنگ رفتند و حضرت همراه آنان نبود، چون جنگاوران بازگشتند فرمود: « آفرین به مردمی که جهاد اصغر کردند؛ ولی جهاد اکبر بر عهده آنان است. »

گفتند: « ای رسول خدا، جهاد اکبر چیست؟ » فرمود: « جهاد النّفس،پیکار با نفس اماره » ( بحار 19/ 182)

*اما در کتاب« احادیث مثنوی» صفحه 14 عبارت پیامبر (ص) به این صورت نقل شده است:« مجاهده العبدِ هواهُ : پیکار بنده با هوای نفسش » که در هر دو عبارت،مجاهدت با نفس، مراد است و این، پیکاری بسیار سخت و مشکل است. کشتن نفس اماره، کار عقل و هوش جزوی نیست، فقط با سیر و سلوک، تهذیب، ریاضت، کمک خدا و نَفَس اولیاء، می­توان از گزند آن رها شد.

* از نفس اماره تعبیر به «دوزخ» شده است؛ یعنی هر چیزی را به کام خویش می­کشد و می­بلعد و می­سوزاند، گرچه تعبیر به دوزخ، تجسّم اخلاق رذیله است و اگر کسی درب مکاشفات رحمانی به رویش باز باشد، گاهی می­تواند ببیند که چطور الان شخص در آتش آن دارد می­سوزد و خودش را یا به بی خیالی زده یا نمی­فهمد یا ملکات ناپسند برایش عادت شده است. لذا اگر، هفت دریا را به کام خودش بکشاند، باز هم از سوزاندن آن چیزی کم نمی­گردد. در مثنوی ( 1 /1388) گوید:« کوه قاف که کنایه از نفس اماره است را وقتی می­توان کَند و سوراخ کرد، آن هم با سوزن، که نیرو و توفیق حق همراه باشد.» این کنایه اشاره دارد به این معنا که، اصلاح نفس و ریاضت و مجاهدت بسیار کار دشواری است، مانند اینکه سالک بخواهد با سوزن، کوه قاف را سوراخ کند، اصلاً بدون مدد نمی­شود. به عبارت دیگر کندن کوه ها با سوزن، آسان تر از بیرون کردن انیّت و کبر و کینه و... از نفس آدمی است. لذا مولانا می­فرماید: « شیری که در پیکار، صف های دشمن را در هم می­شکند و حریف ها را شکست می­دهد و به خاک و خون می­کشاند، کارش را آسان بدان. شیر حقیقی آن است که نفس اماره را در هم شکند و از هوی پرستی، خود را نجات بدهد.» بعضی از شارحین چنین بیان داشته اند که:« شکست دادن دشمن از آن رو که عملی مشهود و آشکار است، نفس را ارضاء می­کند، چه بسا این قبیل مجاهدان در نگاه مردم به عنوان قهرمان رشید و دلاور بی باک، شناخته شوند و همین آنان را سرمست گرداند، اما پیکار با نفس چون امری پوشیده است، لذا ارضاء نفسانی و لذت به همراه ندارد، چه بسا تلخ و ناگوارهم باشد، از این رو، یَلانِ این عرصه اندک شمارند »( شرح زمانی 1/ 448 )

*کشتن نفس و میراندن آن به معنی ریشه کَن کردن غرایز نیست، بلکه تربیت نفس و تعدیل شهواتِ نامطلوب به مطلوب است، چرا که همه دارای غرائز هستند، فقط مهار کردن و تربیت و پرورش آن به اعتدال و استفاده صواب از آن است.

*مولانا در جای جای مثنوی، تشبیهات گوناگون برای« نفس اماره» آورده است، از جمله:

1- آن را تشبیه به «دزد» کرده که کالای بینش و بصیرت و ایمان آدمی را به سرقت می­برد. ( 1 /2379)

2- تشبیه به «جادوگر» کرده، از آن رو که فعل نفس، چشم افسا و مسحور کننده است. ( 3 /4074)

3- تشبیه به «زاغ» کرده، از آن رو که زاغ به مزبله ها گرایش دارد، نفس اماره نیز آدمی را به ویرانکده دنیا دلالت می­کند. (4 /1311)

4- تشبیه به «سوسمار» کرده که این جانور در سوراخ های پُر پیچ و خم زمین زندگی می­کند. عادت این حیوان خصوصاً به گاهِ خطر این است که از سوراخی بگریزد و سر از سوراخی دیگر به در آورد. ( 3 /4056)

5- تشبیه به «سگ» کرده از آن رو که همواره در حال حمله و گریز است. ( 1 /2876)

6- تشبیه به «نرِخر»( خرِنر) کرده، از آن رو که او جز جماع و شهوات نشناسد. ( 5 /1392)

7- تشبیه به «خارپشت» کرده که معروف است، خارپشت هنگام صید مار، ابتدا سر خود به زیر پشته خارناک خود، نهان می­کند و در فرصت مناسب، قسمتی از بدن مار، را به دهان می­گیرد و سر خود را زیر خار خود مخفی می­کند و مار برای نجات خود به تکاپو می­افتد، و هر چه بیشتر تقلا می­کند، بدنش بیشتر با خارها اصابت کرده و مجروح تر می­شود و به هلاکت می­رسد ( 3 /4060 )

8- تشبیه به «خرگوش» کرده تا زیرکی و گُربزی نفس را نشان دهد. ( 1 /1351)

9- تشبیه به «اژدها» کرده از آن رو که نیرویی هولناک و ویران گر دارد. (3/ 2548)

10-تشبیه به «بت» کرده از آن رو که هوی پرستان را به پرستش خود می­کشاند. (1 /771 )

11-تشبیه به «موسم خزان» کرده از آن رو که برگ و بار و شادابی درخت روح را تباه می­کند. (1 /2051)

12-تشبیه به «دوزخ» کرده از آن رو که همه هستی آدمی را فرو می­بلعد و جهانی را به آتش مهیب خود می­سوزاند. ( 1 /1375) (میناگر عشق ص 506)

*برای میراندن و سرکوبی نفس اماره، استمداد و یاری از خدا و امام و اولیاء خدا، لازم و ضروری است و بدون این کلید هیچگاه فتح و پیروزی نصیب نمی­گردد.

دست را اندر اَحَد واحمد بزن *** ای برادر! وا رَه از، بوجهلِ تن ( 1 /782)

نفس چون، با شیخ بیند گامِ تو   ***از بُنِ دندان شود او رامِ تو (3 /2545)